الف) علل و عوامل طبیعی

ب) علل و عوامل انسانی

علل و عوامل طبیعی:

از جمله علل و عوامل طبیعی و موثر در خشک و ویران شدن قنات های ایران زمین، پدیده های زیر را می توان نام برد:

1- خشکسالی به ویژه خشکسالی های پی در پی

چون در موقع حفر قنات، به اصطلاح خیلی توی آب کار نمی شود، ارتفاع آب زیرزمینی در مجرای قنات کم است و با پایین افتادن سطح آب بر اثر خشکسالی، امکان کم شدن آب قنات ویا خشک شدن آن وجود دارد.

لایروبی به موقع و پاک نگهداشتن قنات و در صورت لزوم و امکان، مختصری کف کنی به بهبودی وضع آب قنات کمک می کند.

2- زلزله

میزان خرابی قنات، بستگی به شدت و مدت زلزله دارد. بسیاری از قنات های ایران براثر زلزله خراب شده است که دیگر امکان تعمیر آنها نبوده و یا صرف نمی کرده که تعمیر شود. بسیاری هم پس از وقوع زلزله بازسازی شده است.

بکار بردن آجر و کول از شدت اثر زلزله می کاهد و امکان دارد قنات را حفظ کند. بنابراین آجربست و یا کول بست کردن قنات در مناطق زلزله خیز، یک امر مفید و لازم به نظر می رسد. اقدام سریع برای تعمیر قنات پس از وقوع زلزله در مواردی که قنات خیلی خراب و لایه های آب دار آن به کلی جابجا نشده و خلاصه تعمیر و بازسازی آن اقتصادی می نماید، تأثیر بسزایی در جلوگیری از خرابی بیشتر قنات و همچنین میزان آبدهی آن دارد.

بعضی از مواقع، وضع منابع تغذیه و مخازن آب قنات طوری است که هر چه از عمر قنات می گذرد و از آب آن برداشت می شود، آب مخزن قنات روبه کاهش می رود و منابع تغذیه قادر نیست، آب برداشت شده را جبران کند.در نتیجه آب مخزن و در نتیجه آب قنات به تدریج کم می شود تا اینکه سرانجام به مرحله ای می رسد که دیگر قنات قدرت آبدهی را ندارد.

برای جلوگیری از خشک شدن این نوع قنات ها از جمله اقداماتی که ممکن است به طور موثر واقع شود یکی تغذیه مصنوعی آن در سطح وسیع توسط دولت که از عهده و توانایی صاحب قنات خارج است و دیگر تغذیه مصنوعی در سطح کوچکتر است که در صورت وجود امکانات یعنی آب قابل آبیاری از عهده آن، صاحب قنات هم بر می آید.
 نفوذ و پیشروی

همانطور که قبلاً نیز بدان اشاره شد، مجرای قنات، افقی حفر می شود و ضخامت لایه آبده معمولاً در آنها زیاد نیست به عبارت دیگر این مجراها، زیاد در داخل آب حفر نمی شود، در نتیجه قنات در مقابل نوسان آب بسیار حساس است. از این رو و همچنین به دلیل دیگر، برای آنکه میزان آبدهی قنات ثابت نگهداشته شود و یا میزان آب آن اضافه گردد، به ویژه درمناطق خشک، همه ساله بر تعداد چاه های قنات اضافه می کنند، یعنی با حفر چاه های جدید، به پیشکار قنات ادامه می دهند.

یکی از علل طویل شدن قنات ها، همین پیشروی بیشتر به خاطر جلوگیری از کم شدن تدریجی آب است والا از روز اول هیچوقت قنات های 20، 30 و 50 کیلومتری و بیشتر حفرنکرده و قصد آنرا هم نداشته اند. 

سیل، یا پشته را سوراخ می کند و وارد قنات می شود و یا در بعضی موارد ممکن است در نقاطی که خاک اطراف دهانه چاه کم است یک یا چند چاه از قنات را دربر گیرد و یا اینکه با انباشته کردن گل و لای سنگ و غیره در مظهر قنات باعث آب بند شدن و پس زدن آب در قنات و سرانجام خرابی شود. در مواردی هم ممکن است که سیل از هر سه طریق، شستن و سوراخ کردن پشته، ریختن به چاه و انباشته کردن مواد در مظهر قنات و غیره باعث وارد آمدن خسارت زیاد و سرانجام خراب شدن قنات گردد.

احداث قنات در غیر محل سیل گیر و مجهز کردن آن به یک حریم مطمئن و همچنین سرزدن به آن در مواقع منقلب بودن هوا و آبیاری زمین های اطراف قنات، تأثیر زیادی در حفط قنات از خطر سیل دارد.

6- خطر ریزش کردن و کول بست و یا آجربست نبودن قسمت هایی از قنات

به طور کلی، تا آنجائیکه امکان دارد نباید در این گونه زمین ها، قنات احداث گردد و اگر از روی ناچاری احداث می شود باید حتما کول بست یا آجربست شود.

7- نفوذ ریشه بعضی از گیاهان در قنات و خراب کردن پشته یا دیواره چاه

تا آنجائی که امکان دارد کلیه درختها از ریشه بیرون آورده شود و اگر امکان بیرون آوردن ریشه نیست، پس از قطع ساقه یا تنه آن کاری شود که ریشه در زمین خشک گردد تا گیاه قادر به رشد و نمو مجدد نباشد.

8- افتادن حیوانات به داخل چاه

در نقاطی که این خطر وجود دارد، باید روی چاه ها راپوشانند.

9- نشست کردن زمین و خرد شدن کولها

در بعضی از قسمت های حاشیه کویری که سطح آب زیرزمینی خیلی بالاست، چنانچه قناتی احداث شود (که مسلماً باید کول بست شود)، امکان دارد که به تدریج پس از گذشت چندین سال، زمین نشست کند و باعث خرد شدن کول ها شود و این نیز باعث خراب شدن پشته و سرانجام خراب شدن قنات گردد.
با بیرون آوردن کول های شکسته و قرار دادن کول های سالم به جای آنها و خلاصه کول بست کردن قسمت هایی که کول ندارد و یا کول آنها خرد شده، می توان قنات را از تخریب بیشتر و نابودی نجات داد.

10- هجوم ماسه های روان

هجوم ماسه و ریختن و انباشته شدن آنها در چاه ها ویا مظهر ونهر قنات باعث پس زدن آب در مجرا و درنتیجه خراب شدن قنات می شود. بالا آمدن سطح زمین مورد آبیاری در جلوی قنات نیز در پس زدن آب و خرد شدن قنات موثر است.

برای جلوگیری از هجوم ماسه به قنات به ویژه در مورد قنات هایی که درست در منطقه ماسه های روان و تحت تأثیر آنها قرار دارد، باید روی چاه ها را پوشاند و جلوی هرنج و مظهر قنات بادشکن ایجاد کرد تا به این وسیله حتی الامکان از هجوم ماسه و ریختن آن به داخل قنات جلوگیری گردد.

علل و عوامل انسانی:

انسان به طرق مختلف و به طور مستقیم و غیرمستقیم آگاهانه و یا ناآگاهانه، از روی عمد و بیشتر بر اثر بی توجهی و عدم اقدام لازم و به موقع، باعث خرابی قنات ها و خشک و بایر شدن آنها شده است. از آن جمله موارد زیر قابل ذکر است:

1- حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در حریم قنات ها
2- حفر قنات در حریم آبی قنات دیگر
3- عبور دادن آب از روی پشته قنات
4- حفر حریم نامناسب وعدم توجه به آن
5- از بین بردن حریم قنات و تصرف مجدد زمین آن
6- آبیاری از روی بی دقتی
7- احداث جاده روی پشته قنات
8- ناشی بودن مقنی
9- لایروبی نکردن قنات
10- هجوم دشمنان ومخالفت های محلی
11- پاک نکردن هرنج
12- پس زدن آب در قنات
13- اصلاحات ارضی و تغییر نظام مالکیت و تقسیم شدن ارث.